Chróścik

Chróścik – wieś (Neuedorf) w gminie Bogdaniec. Słowiańska wieś istniejąca od XII wieku, z której pochodził wzmiankowany w 1470 r. burmistrz Landsberga Cawel Einnahmen. W XVI w. rezydował tu Jan Kune – ostatni opat cystersów mironickich, który po przejściu na protestantyzm został pastorem Baczyny, ale mieszkać wolał w Chróściku.

W centrum wsi po prawej murowany z czerwonej cegły neogotycki kościół św. Józefa z 1871 r. o zamkniętym sześciobocznie prezbiterium. Wewnątrz późnobarokowa chrzcielnica i dzwon na wieży z wcześniejszej budowli sakralnej z XVIII wieku. Naprzeciw grupa starych dębów, wśród których cokół i zwalona kamienna płyta poświęcona pamięci mieszkańców wsi poległych na frontach I wojny światowej.

Brzozowiec

Brzozowiec – wieś (Berkenwerder) w gminie Deszczno. Stara polska wieś w 1347 roku należąca do Mikołaja de Jago, określanego jako szlachcica polskiego. Jego przodkowie już w XIII wieku występują w otoczeniu margrabiów. Sprzedaje on wieś w/w roku Henrykowi Bubenowi a on magistratowi Gorzowa. Według przekazów wieś była wówczas opuszczona bardzo możliwe, że w wyniku najazdu polsko-litewskiego w 1326 roku. Z tego może powodu pomijany był w sporach polsko-brandenburskich mimo, że XVII wieku Polska wysuwała pretensje do wsi położonych bardziej na północ. W w 1618 r. w przeddzień Wojny Trzydziestoletniej Polska i Brandenburgia zawarły traktat o żegludze na rzekach Warcie i Odrze. Ponowna kolonizacja odbyła się w II połowie XVIII wieku dzięki inicjatywie magistratu Gorzowa.

Odbyło się to w dwu etapach w 1763 roku. Kolonistami „pierwszego rzutu” było 16 osób zarówno niemieckiego jak i polskiego pochodzenia. Wkrótce, 13.05.1763 roku przybyło kolejne 30 rodzin także z obu narodów. W dwadzieścia lat potem mieszkało tu 220 osób w 32 rodzinach gospodarujących na 12-13 morgach ziemi każda. Do I połowy XIX wieku księgi parafialne rejestrują wiele nazwisk pochodzenia polskiego. W 1939 r. wieś liczyła 473 mieszkańców by w 1958r. osiągnąć liczbę 530 osób.

O dynamicznym rozwoju decydowała istniejąca tu cegielnia korzystająca z bogatych złóż ilastych. Dawała zatrudnienie wielu mieszkańcom Brzozowca. Niestety nie przetrwała zmiany systemu i z powodów ekonomicznych przestała funkcjonować. Powstałe wyrobisko i budynki przeszły w ręce prywatne z przeznaczeniem na działalność rekreacyjną. Mimo likwidacji cegielni obecna liczba mieszkańców to 687 osób.

Brzeźno

Brzeźno – wieś (Breisenhorst) w gminie Lubiszyn. Pierwotnie była kolonia założoną w 1751 roku na terenach królów Prus. Zasiedlili ją osadnicy przybyli z Wirtembergii. Na własny kościół mieszkańcy wsi musieli czekać ponad 100 lat do 1867 roku. Wybudowano go jako budowlę ryglową wypełnioną drobną cegłą ceramiczną. Wnętrze niezwykle ciekawe mimo prostej formy architektonicznej.

Strop belkowy wznoszący się na podciągach ponad nawą. Wzdłuż trzech ścian biegną empory mieszczące dodatkowe ławki dla wiernych. Na lewo od prezbiterium ambona pochodząca z pierwotnego wyposażenia. Przestrzeń ponad ołtarzem oddzielono od nawy głównej „łukiem Tudorów”.

Borek

Borek – wieś (Borkow) w gminie Deszczno. Początki wsi sięgają czasom gdy teren wsi zasiedlała społeczność kultury unietyckiej (ok. 2100 – 1700 r p. n. e.). Musiał być to znaczący ośrodek bo odkryto tu w 2016 roku wyjątkowo pokaźny „skarb” o wadze ponad 5 kg. Składało się na niego 5 naszyjników, 7 naramienników i 4 bransolety wykonane z brązu.

Szczególnie rzadkim znaleziskiem były bransolety „mankietowe”. Łącznie Osada zasiedlona została już od około 600 r. n.e. przez ludność słowiańską. W końcu XIII wieku należała do polskiego rycerza Mikołaja Borko. Następny właściciel Beniamin Namkanow w 1335 roku odsprzedaje wieś burmistrzowi Landsberga (Gorzowa Wlkp.) Buenschenowi.

Przez wiele wieków trwały spory o przynależność wsi do Polski. W czasie wojen Polski z Zakonem Krzyżackim (XV wiek) została spalona przez polską jazdę Stanisława Ostroroga. Barokowy kościół z XVIII wieku z umieszczonym w wieży dzwonem z końca XVI wieku i ciągle sprawnym zegarem.

Deszczno

Deszczno – wieś gminna (Dechsel) jedna z najstarszych osad w Pradolinie Toruńsko-Eberswaldzkiej zasiedlona już w epoce brązu (1800-1700 p.n.e.) przez ludność kultury unietyckiej i ich następców (1700 -500 r. p. n. e.) przez społeczność kultury łużyckiej. Fakt ten potwierdzają odkrycia dwu skarbów. Szczególnie ten drugi był rewelacją archeologiczną, „skarbem” na który składały się osiem sierpów, cztery siekierki, pięć bransolet i fragmenty naszyjnika. Całe znalezisko zachowało się w bardzo dobrym stanie i miało wagę ponad 2 kg.

Ciągłość zamieszkiwania obecnej wsi potwierdzają ślady osady wczesnośredniowiecznej z VIII wieku odkryte w wyniku prac badawczych wskazujące na istnienie miejsca kultu (więcej informacji w Historii). Jednak pierwsze wzmianki o miejscowości w dokumentach dotyczą dopiero XIV wieku. Kościół z 1829 r. o neobarokowym wystroju wnętrza. Z samą świątynią związana jest legenda opowiadająca o chłopcu – dzwonniku, któremu zdarzyło się grać niegdyś z duchami w kręgle. W grze tej kręglami były ludzkie czaszki, a trwać ona miała od zmierzchu aż do północy. Gdy chłopiec zabrał jedną z kości, zjawić się po nią miała sama śmierć. W latach 1900 – 1941 pastorem był Felix Hobus nazywany „Schliemannem Doliny Warty”.

Wielki pasjonat archeologii w wyniku wieloletnich prac badawczych zlokalizował na polach Deszczna i okolic wiele cennych wykopalisk. W trakcie badań cmentarza z okresu kultury łużyckiej (700-750 r. p.n.e.) odkrył m.in. sławną figurkę kultową zwaną „bożkiem z Deszczna”. To czarna, gliniana figurka antropomorficzna posiadająca cylindryczny korpus pusty w środku.

Postać trzyma przed sobą naczynie ofiarne, ma długie szaty i głowę (maskę) zwierzęcia. Replika figurki znajduje się w Muzeum Lubuskim. Pastor pochowany został przed swym kościołem parafialnym. Obok przystanku PKS pomnik w kształcie piastowskiego orła poświęcony pamięci żołnierzy II Armii Wojska Polskiego, których osiedliło się tu wielu. We wsi mieszkała znana poetka, pisarka, malarka i rzeźbiarka Stanisława Plewińska. Jest ona autorką tomików poezji poświęconych głównie pięknu otaczającego nas świata.

Z Deszcznem związany jest m.in. tomik wierszy „Mój dom wapnem malowany”, „Kłosy”, „Polny Kwiat” i proza „Na swoim”, „Dwie ziemie” , Przyloty i odloty” i „Tak było”.

Kłodawa

Kłodawa – wieś gminna(Kladow) pierwotnie osada pomorska (1150-1300) nad rzeką Kłodawką i Jeziorem Kłodawskim (24,35 ha). Najstarszym przedmiotem związanym z Kłodawą jest znaleziony na jego polach sztylet z brązu z około 1800-1700 r. p.n.e. Rodowód samej Kłodawy sięga czasów piastowskich, kiedy to wspomagała strategicznie pobliski Santok jako umocniona kłodami osada, skąd wywodzi się jej nazwę.

Bardziej prawdopodobna jednak przyczyna nazwy to fakt spławiania rzeką kłód dębowych na potrzeby budowy grodu w Santoku i później w Landsbergu. Od średniowiecza (1337) istniał tu dwór, karczma – później młyn, papiernia, wiatrak i kuźnia. Na terenie wsi o zachowanym kształcie owalnicy znajduje się neogotycki kościół z czerwonej cegły o drewnianym sklepieniu kolebkowym wybudowany w latach 1858-60. W 1854 roku na terenie wsi odnaleziono skarb blisko tysiąc monet z XVI wieku.

Dworek o konstrukcji szachulcowej wybudowano około 1830 roku, obecnie jest to siedziba nadleśnictwa. W czasie II wojny światowej znajdował się tu niewielki obóz dla około 40 francuskich jeńców wojennych. Wieś położona jest na skraju Puszczy Gorzowskiej, zaledwie 6 km na północ od Gorzowa Wlkp., co sprawia, że jest najbliższym miejscem wypoczynku dla gorzowian.

Mogą tu dojechać wygodną ścieżką rowerową, co znacznie podnosi bezpieczeństwo uprawniania turystyki rowerowej i walory rekreacyjne miejscowości. Funkcjonuje tu doskonale zagospodarowane kąpielisko z plażą, pomostem, WC i brodzikiem.

Kostrzyn n/Odrą

Kostrzyn n/Odrą – wieś (Küstrin) osada powstała w końcu około 780 roku n. e. przy brodzie przez Odrę i prawdopodobnie pierwotnie nosiła nazwę Kłośnica. W 200 lat potem w wyniku wojen z Pomorzanami zostaje zdobyta przez Mieszka I i Bolesława I Chrobrego. Wówczas obok osady wybudowano gród, któremu nadano nazwę Kostrzyn. Przekazany został on przez księcia śląskiego Henryka Brodatego w 1226 roku lub przez księcia wielkopolskiego Władysława Odonica w 1232 roku templariuszom. Prawa miejskie nadali margrabiowie askańscy Kostrzynowi około 1300 roku. Ich następca Jan z dynastii Hohenzollernów czyni miasto w 1535 roku stolicą Nowej Marchii będącą samodzielnym księstwem. On też buduje tu od 1537 roku Twierdzę Kostrzyńską, jeden z najpotężniejszych obiektów militarnych swoich czasów. W jej murach więziony był w młodości późniejszy król Prus Fryderyk II Wielki.

Warownia po raz pierwszy zdobyta zostaje dopiero w 1806 roku przez armię Napoleona dzięki zdradzie komendanta. Twierdza po raz drugi ulega oblegającym po 59-dniowym oblężeniu przez wojska Armii Czerwonej w 1945 roku.

Obecnie ruiny dawnego Starego Miasta i twierdzy nazywane są „Kostrzyńskimi Pompejami”. W Bramie Berlińskiej znajduje się mini Muzeum i Punkt Informacji Turystycznej. W Bastionie Filip działa nowoczesne Muzeum Twierdzy Kostrzyn o niezwykle ciekawej ekspozycji, także interaktywnej. Do czasów pandemii odbywały się tu corocznie Dni Twierdzy, których atutem były liczne inscenizacje historyczne.

Dworzec kolejowy Kostrzyn posiada unikalny, krzyżujący się na dwóch poziomach układ torów co jest ewenementem w skali kraju. W Polsce są tylko dwa takie obiekty tu i w Kępnie.

Witnica

Witnica – miasto gminne (Vietz). Historia tej niewielkiej miejscowości sięga 1100 r. p. n. e., kiedy to na terenie dzisiejszego miasta istniały liczne osady kultury łużyckiej. Ich istnienie potwierdza odkryty przez archeologów cmentarz ciałopalny kultury łużyckiej. Od VIII w n. e. aż do XIII wieku istniało tu grodzisko słowiańskie. Zwiedzanie miasta zacząć najlepiej od jedynego w Polsce prywatnego Muzeum Chwały Oręża Polskiego (Sikorskiego 35) imienia pułkownika Czesława Chmielewskiego.

Już na podwórku zobaczymy armaty, działa, moździerze, a nawet wojskową kuchnię polową. W trzech salach wewnątrz domu poznamy m. in. mundury żołnierzy polskich (w tym legendarnego korpusu gen. Józefa Hallera), odznaki wszystkich pułków kawalerii, jakie brały udział w kampanii wrześniowej 1939 roku i odznakę pilota wojskowego należącą do Mirosława Hermaszewskiego, którą miał podczas swego lotu w kosmos. Nieżyjącego już twórcę muzeum upamiętnia obelisk, mural, działo stojące przy rondzie jego imienia w Witnicy. Nieco dalej kolejne wyjątkowe miejsce. To Park Drogowskazów i Słupów Milowych Cywilizacji stworzony przez Zbigniewa Czarnucha.

Zobaczymy tu eksponaty lub ich kopie zgromadzone w czterech kategoriach: słupów milowych cywilizacji, kultury drogi, refleksji, fantazji i uśmiechu. Powstanie parku to ucieleśnienie idei szacunku obecnych mieszkańców Witnicy do zastanego dziedzictwa kulturowego Niemców. Nieco dalej za Parkiem Drogowskazów tzw. „Żółty pałacyk”. W centrum Witnicy stoi pomnik ufundowany “W hołdzie Żołnierzowi Polskiemu”. Centralnym motywem dzieła (autor Stanisław Bizek, odsłonięcie lata 80-te XX wieku), jest postać żołnierza w rogatywce. Dawniej stał tu pomnik niemiecki i ratusz miasta Witnicy, potem pomnik XX-lecia PRL. W ich miejscu miejscowy ZBOWiD zainicjował wystawienie “Stefanka”, bo tak żartobliwie nazywają witniczanie ten pomnik. Wynika to z faktu, że jednym z wiodących pomysłodawców budowy monumentu był Stefan Porowski, który sylwetką i posturą przypomina postać żołnierza. Przy Placu Andrzeja Zabłockiego budynek neogotyckiego sądu (obecnie ratusza) z czerwonej cegły – przykład determinacji dawnych miejskich aspiracji wiejskiej jeszcze sto lat temu Witnicy. Nieopodal – eklektyczny kościół z XIX wieku, w którego wnętrzu kryją się ciągle sprawne, o pięknej barwie głosu organy Sauera.

Wnętrze świątyni zdobi drewniany strop i ciekawe witraże ufundowane przez mieszkańców miasta. Przed świątynią stoi jeden z 1200 pomników Jana Pawła II i nieco dalej pomnik ukochanego przez witniczan duszpasterza, ks. Józefa Bielaka. Był on pierwszym powojennym proboszczem, który rządził tutejszą parafią przez 33 lata (1945-78). Duchowny pozostał w pamięci wiernych jako niekwestionowany autorytet i człowiek niezmiennie życzliwy każdemu. Niemal naprzeciw kościoła – budynki browaru w Witnicy. Historia tego zakładu sięga czasów, kiedy to w XIV wieku zakonnicy cysterscy rozpoczęli tu warzenie piwa. Jeśli tylko zbierzemy 10 chętnych osób, możliwe jest, po uprzednim telefonicznym (48 95 751 51 14) zgłoszeniu zwiedzenie linii technologicznej browaru, Muzeum Browarnictwa i degustacja 26 gatunków piw.

Lubiszyn

Lubiszyn – wieś gminna (Ludwigsruch). U zaraniu swego istnienia (1707 rok) osada związana była z powstaniem tu huta szkła wraz z zapleczem mieszkalnym dla szklarzy. Nosiła wówczas nazwę „Tornowsche Hütte” („Tarnowskie Huty”). Kolejną nazwę (1819 rok) wieś zawdzięcza ostatniemu z właścicieli huty – radcy handlowemu Johannowi Georgowi Ludwigowi Zimmermannowi (1739-1810) i brzmiała Ludwigsruh czyli w tłumaczeniu „Spokój Ludwika”. Nadano ją jednak dopiero w 16 lat po zamknięciu (1785 rok) huty. W 1857 roku powstaje budowany z czerwonej cegły na planie krzyża greckiego (szczególnie z „lotu ptaka” jest to widoczne) kościół z charakterystyczną wieżyczką. Wewnątrz co obecnie rzadko się zdarza zachowały się dawne empory dla wiernych i muzyków. Do niedawna (2020 rok) w tutejszym prowadzonym dotąd z wielka pasją przez Pana Jana Lewka (zmarłego niedawno) Muzeum II Wojny Światowej mogliśmy podziwiać umundurowania z okresu wojennego: 1 i 2 Armii Wojska polskiego, umundurowanie armii radzieckiej, umundurowanie armii niemieckiej, polskich sił na zachodzie, oporządzenie i wyposażenie wojskowe, oryginalną broń z okresu wojennego, bagnety, kordziki, dużą ilość oryginalnych odznaczeń z okresu od I do II wojny światowej.

Bogdaniec

Bogdaniec – wieś gminna (Dühringshof) zasiedlona została w 1786 roku przez 32 rodziny kolonistów, głównie z Niemiec i Polski na obszarach powstałych w wyniku osuszania tzw. Błot Warciańskich. Zwolnieni oni zostali przez Fryderyka II Wielkiego na 8 lat z płacenia podatków i uposażeni nieodpłatnie w jeden łan ziemi i budulec na drewniane chaty kryte trzciną. Istniejący tu obecnie murowany kościół (pierwotnie szachulcowy) wybudowano w 1783 roku i potem wielokrotnie przebudowywano.

Przy budynku nadleśnictwa rozpoczyna się czterokilometrowa spacerowo-edukacyjna ścieżka przyrodnicza, wiodąca poprzez dąbrowy w krajobrazie morenowym. Z tablic informacyjnych na jej licznych przystankach można się dowiedzieć m.in. o „ptasim budziku”, wędrówkach drzew, Rezerwacie „Dębowa Góra” czy mieszkańcach kop chrustu. W północnej części wsi znajduje się młyn wybudowany w 1826 roku, a będący dziś siedzibą Muzeum Lubuskiego – Zagroda Młyńska. Warto tu obejrzeć wyposażenie domu młynarza oraz kolekcję młynków, w samym młynie – sprawne urządzenia do mielenia zboża, a w podwórzu, dla mieszczucha zupełnie egzotyczne, dawne narzędzia rolnicze. Obok – ciekawa kuźnia.

Przy budynku młyna sztuczne spiętrzenie wody zwane „Wodospadem”. Na północ od muzeum – polana z rosnącymi dwoma wspaniałym okazami daglezji zielonej. Obok drzew obelisk z usuniętą tablicą. Upamiętniała ona Gerharda Libschowa – aktywistę Hitlerjugend, który został zabity we wsi w 1931 roku po jednym z meczów piłkarskich w bójce pomiędzy kibicami. Sprawie nadano wówczas wymiar polityczny i miejsce to stało się w kolejnych latach sceną dorocznych manifestacji nazistów. W organizacji tych wieców znaczący udział miał mieszkaniec ówczesnego Bogdańca, Erich von Bach-Zalewski, późniejszy wysoki rangą oficer SS i likwidator powstania warszawskiego. Nieco dalej czatownia ornitologiczna malowniczo wybudowana nad stawem sztucznie spiętrzonym na Bogdance. Amatorzy nornic walking znajdą tu dwie malowniczo poprowadzone po wzgórzach trasy o długości 4200 m i 5000 m.