Santok – wieś gminna (Zantoch) reprezentuje typ wsi o zabudowie ulicowej, położonej u ujścia Noteci do Warty i istniejącej jako osada od VIII wieku. Jego nazwa wywodzi się od starosłowiańskiego słowa „sątok” oznaczającego spływ dwu rzek. Od X wieku stanowił ważny strategicznie gród broniący nowo zdobyte około 960 roku przez Mieszka I ziemie Pomorzan. Potem do rywalizacji włączyli się władcy Brandenburgii. Ze względu na niezwykle ważne położenie zwany przez Galla Anonima „kluczem i strażnicą Królestwa Polskiego”. Od XII wieku był siedzibą kasztelanii. Pomimo utraty grodu w końcu XIII wieku przez Piastów godność kasztelana santockiego nadawana była przez kolejne 500 lat aż do II rozbioru Polski.
To w Santoku nastąpiło w 1124 roku spotkanie komesa santockiego Pawlika i biskupa św. Ottona z księciem pomorskim Warcisławem przed misją chrystianizacyjną na Pomorzu. Z racji położenia u zbiegu rzek lądowych i rzecznych traktów handlowych, Santok był przyczyną licznych konfliktów zbrojnych i politycznych, co powodowało jego wielokrotne zniszczenie i ostatecznie wyludnienie. Zanim to jednak nastąpiło osada nabywała dwukrotnie prawa miejskie by je szybko tracić.
Ostatni cios zadała natura, która poprzez powodzie na początku XVI wieku zgładziła dorobek wielu pokoleń. Właściciele Santoka zmieniali się bardzo często i byli nimi zarówno panujący władcy, rycerstwo, jak też zakony rycerskie. Historię grodu można poznać w Muzeum Grodu Santok przed którym stoi rzeczywistych rozmiarów tur. W muzeum prezentowane są odkryte zabytki i efekty wykopalisk rozpoczętych przez niemieckich, a kontynuowanych przez polskich archeologów. Udowodnienie istnienia 12 kolejnych grodów na przestrzeni dziejów Santoka sprawiło, że zyskał on miano Troi Północy. W kolejnych warstwach grodu odnajdywano zarówno naczynia gliniane, relikty produkcji tkackiej czy metalurgicznej, jak też militaria w postaci grotów strzał, bełtów do kusz czy fragmenty miecza. W budynku muzeum obejrzeć możemy fragment wykonanego z brewion dębowych odcinka wału grodu.
Naprzeciw muzeum przeprawa promowa (wiosna-jesień 8.00 – do zmroku) do miejsca wykopalisk archeologicznych na terenie średniowiecznego grodu. W 2020 roku wybudowano tu szlak edukacji historycznej, który wiedzie nas poprzez 18 stacji wyposażonych w tablice edukacyjne zdobione rysunkami Józefa Kodzia. Na terenie grodu istniał cmentarz, w którego centrum wybudowano już w XII w. romański kościół św. Andrzeja z murowaną wieżą. Była to prawdopodobnie pierwsza znana na tych ziemiach budowla murowana – siedziba prepozyta santockiego. Dalej napotykamy po lewej stronie drogi dawną dzwonnicę szachulcową nieistniejącego już współcześnie kościoła z 1725 roku o czterospadowym dachu. Kościół rozebrano w połowie XIX wieku w związku z budową linii kolejowej Berlin – Królewiec. Ponad wsią góruje kamienna wieża widokowa z 1936 r. wybudowana w miejscu istnienia cmentarzyska pomorskiego z X/XI wieku. Poprzednio w tym miejscu wybudowano na początku XII wieku gródek obronny Pomorzan wspominany już przez Galla Anonima. Według relacji kronikarza Pomorzanie po szturmie Bolesława Krzywoustego na gródek woleli nie czekać aż książę wróci tu ponownie z większymi siłami i zburzyli go sami. Kolejną budowlą obronną był tu niewielki zameczek krzyżacki (Bergfried) wybudowany przed 1437 r. i zburzony przez mieszczan landsberskich w 1454 r. w czasie ich buntu przeciw zakonowi.
Stojącą obecnie wieżę wybudowano w celu eksponowania wyników wykopalisk przeprowadzonych przez niemieckich archeologów w latach trzydziestych XX wieku. Roztacza się stąd wspaniały widok na Santok, grodzisko, pradolinę i część wysoczyzny. Obecnie wieża jest własnością gorzowskiego plastyka Jerzego Gąsiorka. W 1910 roku w nadwarciańskich błotach Santoka znaleziono średniowieczny miecz z XIII wieku należący najprawdopodobniej do Przemysła Otokara II, króla Czech. Trudno dziś pokusić się o stawianie hipotez, jakie losy sprawiły, że został tu odnaleziony, tym bardziej, że w końcu II wojny światowej zaginął on ponownie. Na polach Santoka znaleziono w 1948 roku jeszcze jeden „miecz piastowski żelazny inkrustowany srebrem” pochodzący z X wieku i nazywany zwyczajowo „Lestkiem” na cześć nieznanego z imienia młodszego brata Mieszka I, który zginął (ok. 965 roku) w okolicach Santoka . Znajduje się on obecnie w zbiorach Muzeum Grodu Santok. W pobliżu mostu drogowego marina wodna i nabrzeże postojowe wraz z polem biwakowym i 4 domkami dla turystów.
